Władza świecka nie wszędzie należała do zakonu krzyżackiego, niektóre obszary były zarządzane przez kapituły i biskupów, którzy budowali swoje własne zamki. Stąd taki własnie tytuł artykułu.
Na początek potrzebne jest małe wyjaśnienie kilku pojęć. Tytuł artykułu używa sformułowania państwo krzyżackie, a my utożsamiamy je z zakonem krzyżackim. Bardzo słusznie, bo to zakon krzyżacki stworzył państwo, ale poza tym Krzyżacy mieli wiele rozproszonych posiadłości w całej Europie. Na ziemie polskie sprowadzeni zostali w 1226 roku przez księcia Konrada Mazowieckiego do wali z plemionami Prus, a także do ich chrystianizacji. Krzyżacy podjęli to dzieło, ale zadbali o dokumenty papieskie, które nadawały im ziemię chełmińską i zdobyte ziemie, a wielki mistrz został uznany za księcia cesarstwa rzymskiego. Być może dokument został sfałszowany lub antydatowany, ale był dla Krzyżaków podstawą prawną do tworzenia własnego państwa.
Krzyżacy stopniowo eliminowali mniejsze skupiska Prusów i w ekspansji nie przeszkodziły im dwa duże powstania pruskie. Krzyżacy zagospodarowali zdobyte ziemie przede wszystkim osadnikami niemieckimi. Lokowali miasta, tworzyli wsie, w drugiej połowie XIII wieku zaczęli budować murowane zamki. Ocenia się , że do 1400 roku zbudowali 60 zamków (zobacz zamki krzyżackie na mapie - https://discover.pl/mapa-zamkow-krzyzackich-w-polsce/), lokowali 90 miast i 1500 wiosek. Dobrze zorganizowane osadnictwo było podstawą potęgi ekonomicznej zakonu. Było również źródłem finansowania wojen z plemionami pruskimi, później z Litwą i Polską. Równolegle rozwijano handel, transport (rzeczny i lądowy). Ludność miast w większości była niemiecka, na wsiach byli również osadnicy z terenów Polski.
Zamki krzyżackie były siedzibą wielkiego mistrza, komturów oraz prokuratorów i wójtów, czyli urzędników krzyżackich. Oczywiście oprócz funkcji urzędowej pełniły też funkcje mieszkalne dla braci zakonnej (w pewnym sensie były klasztorami) oraz funkcje obronne, zwłaszcza na wschodzie państwa krzyżackiego. Początkowo były to drewniane budowle na miejscu starych grodów pruskich. Murowane zamki budowano dopiero po umocnieniu się na danym terenie i zbudowaniu odpowiedniego zaplecza ekonomicznego. Tym zapleczem dla zamku było duże gospodarstwo, w którym uprawiano ziemię, hodowano konie, bydło, owce, świnie. Rozwijano również rzemiosło, w tym ciesielstwo i kuźnie. Warunki miejscowe nie pozwalały na budowę zamków z kamienia, co najwyżej fundamenty. Dlatego budowano duże cegielnie na spokojniejszych terenach i tymczasowe cegielnie w pobliżu lokowanego zamku. Typowy zamek krzyżacki budowany był na planie kwadratu i miał trzy lub cztery skrzydła okalające dziedziniec. Jesli był to zamek konwentualny, to musiał mieć mieszkanie dla zwierzchnika (komtura), dormitorium dla braci, refektarz, kapitularz i kaplicę oraz oczywiście gdanisko, czyli ubikację. Te pomieszczenia organizowano zazwyczaj na wyższych kondygnacjach zostawiając piwnicę i parter do celów gospodarczych. Nie zawsze budowano wieżę ostatecznej obrony (bergfried, stołp). Typowe zamki urzędnicze lub obronne nie musiały mieć tylu pomieszczeń zakonnych, więc na typowym planie kwadratu miały jedno lub dwa skrzydła. Do zamku przylegało zazwyczaj podzamcze, które spełniało funkcje pomocnicze i było wraz z zamkiem jednym zespołem obronnym.
Największym zamkiem było oczywiście zamek w Malborku, który był siedzibą wielkiego mistrza od 1309 roku. Typowym zamkiem konwentualnym był zamek komtura w Gniewie, zbudowany na lewym brzegu Wisły. Budowę zaczęto pod koniec XIII wieku, a rozbudowa przeciągnęła się do połowy XV wieku. Zamek miał trzy wieże w narożnikach, natomiast czwarta wieża spełniała rolę wieży ostatecznej obrony i był znacznie większa od pozostałych (przekrój poprzeczny). Zamek przeszedł w ręce polskie w czasie wojny trzynastoletniej i został siedzibą królewskich starostów. Po rozbiorach urządzono tam koszary, później magazyn i więzienie. Duża wieża obronna została częściowo rozebrana i obniżona. W 1921 roku, po odzyskaniu niepodległości, zamek spłonął, został odbudowany w latach sześćdziesiątych i pełni funkcje hotelu. Innym dużym zamkiem na Pomorzu był zamek w Bytowie, na ziemiach zakupionych przez Krzyżaków w połowie XIV wieku. Zamek ukończono w 1398 roku, a już po wojnie trzynastoletniej przeszedł w ręce polskie. Więcej o zamku w Gniewie - https://discover.pl/zamek-w-gniewie/.
Wróćmy do początkowego sformułowania użytego w tytule artykułu. Rzecz w tym, że nie wszystkie zamki budowane na terenie państwa krzyżackiego były zamkami krzyżackimi. Wynikało to wprost z organizacji władzy świeckiej na terenach zdobytych na plemionach pruskich. Część terenów administrował zakon krzyżacki, a część była pod władza biskupów i kapituł, na przykład Warmia i Pomezania. Zarówno biskupi jak i kapituły budowały swoje własne zamki, zazwyczaj na wzór krzyżacki. Zamki kapitulne to zamek w Kwidzynie, Szymbarku, Pieniężnie,, Olsztynie. Zamki biskupie powstały w Lidzbarku Warmińskim, Reszlu, Prabutach, Kurzętniku. Bardzo ciekawy zamek zbudowali biskupi warmińscy w Lidzbarku Warmińskim. Oczywiście budowany na planie kwadratu, z cegieł, jak typowy zamek krzyżacki. Nieco inny rozkład pomieszczeń wynikał z innego przeznaczenia (był to zamek biskupi, a nie konwentualny). Budowa trwała przez całą drugą połowę czternastego wieku. Po pokoju toruńskim w 1466 roku Warmia przeszła pod zwierzchnictwo Polski jako Prusy Królewskie. Zamek w Lidzbarku miał wewnątrz krużganki biegnące wokół dziedzińca na dwóch kondygnacjach, przypominał Wawel i inne zamki. Dzięki temu „zagrał” w kilku filmach. Więcej o zamku w Lidzbarku Warmińskim - https://discover.pl/zamek-biskupow-warminskich-w-lidzbarku-warminskim/.